1. Ram dang bangin kan ram ah khal mi thau tak tak, tawl duh tam tak kan um ve ta. Cumi pawl hrangih thurawn mal lai kan tar lang tum ding.
Diary Bu: Nitin thuhla ngannak bu ( Diary ) nei-in na thei ei ih piang ngan zel aw. Cumi rual cun na thil ngaihtuah khal ngan tel ve aw. Hitivek ih na tuah cun na ril a rawng ruangah khal si cuang lo-in ruat mang lo le tul lo ah thil na ei mai mai theu tin a thei aw ding.
Na thil tum thei tha aw: Na thinlung ah na rihnak ti hniam ih tawl tum na si ti thei ringring fawn aw.
Rawlei: Can bi nei-in rawlei theu aw. Cu bangih na tuah cun hmawmsawm ei mai mai na pumpelh thei ding.
Thil-rim lam ei hrial aw: Na rawl hmeh ah a rim lam pang cu a mal thei bikin ei tum theu hramhram aw.
Thei: Na ril a rawn ih thil thlum ei na cak a sic un thei ei sawn tum aw. Hivek hrang ahin Apple a tha khawp mai. A um lo khal ah hmawmsawm thlum ai-in thei lam ei sawn ding a si. Cu cun hmawmsawm dang kan ei ding, in eiter lo thei tlunah kan vun hrang a rak tha sawn fawn si.
Thlum: Cini hi ei lo hram si maw, a mal thei bik si maw ei ding a si fawn.
Thlai: Thau pai tam lam ei tam lo ding a si ih, thei le thlai lam ei tam sawn ding a si.
Taksa sawizawi: Mumal nei takih sawizawi-awk theu ding a si. Kan taksa ih thau sek-khawm aw hi ei le in lawng cun ti hloh theh cu a theih lo tlak a si. A ti hloh dan tha bik cu sawizawi-awk ih thlan ti tlak hi a si. Lamzinpi ih tlan ciamco cu ti lo hram a tha. Lei/lamzin cang lutuk ih tlan le feh ciamco hi kan ruh um dan thawn a mil-awk lo ruangah hmun dang deuh, thimnakah bualrawn tivek ahin tlan sawn ding a si. A rem ciah lo a si khal ah but ( Boot ) hnuai lam cang lo/nem pawl bun ding a si.
2. Minung taksa za ih sawmriat ( 80% ) hi tidai a si. Tidai cu kan thisen le tikhal ( Cell ) pawl ah a um bik. Kan zun le thlan ihsin hin kan taksa ih tidai um cu kan hlawn suak sal theu. Kan thaw ihsin khalin tikhu a suak tel theu fawn.
Kan taksa ih tidai a mal cun kan thisen a ra sah in a tiral tawk lo ih, kan taksa hmun dang dang le thluak ih Oxygen feh kual ding a rak muangter theu. Cutivek ih a ra um cun nasa takih thin in a pam a tul ta theu a si.
Kan boruak hip hi cuap ah a lut ih, thisen ah a zem aw kual le sal. Kan thluak le thin ih Oxygen a feh that lo cun an siat theh ih, thih mai khal a tihnung um zet. Kan taksa hmun dang dang khalin Oxygen tam tawk tak an mamawh theh. A zem kualtu bik thisen a tiral that tawk lo cun a feh kual cak thei lo a si.
Chin mi pawl hin a hal can lawng ih tidai in ding si maw kan ti theu. Thenkhat phei cun zun thawh tam tuk an tih ruangah an in mal phah theu. Hihi thil tha lo tak a si.
A mal bikah tidai litres hnih ( khuat 7 ) tal nitin in ding a si. A ai-ih tam in phei cu a tha deuh deuh si ko.
Tidai tam tawk tak kan in hin kan thisen feh kual vel hi a ti cak lawng si lo-in, kan zunzin, kaileng, pumpi le rawlzin pawl hrang tiangin a tha ih vun khal a hrisel phah a si.
• Pitling taksa ahin thisen litres 4-6 a um.
• Kan thin hin nitin thisen litres 7,000 hrawng cu kan taksa hmun dang dang ah a zem darh theu.
3. Mitin in Kaileng ( Kidney ) pahnih kan nei thluh. Mi tam tak cun zun thlifimtu a si mai si maw kan ti theu. A hnatuan pawimawh zia mal lai tar lang kan tum ding.
( i ) Thisen thlifim in taksa hrangih rawl tha cu thisen in taksa hmun dang dangah a zem darh lehsal.
( ii ) Taksa mamawh tawk ci/al le acid a tuahsuak; taksa hmun dang dang ih thisen zem-awk rual dan ( Blood Pressure ), taksa mamawh tawk ti sek-khawm, thisen ( Red Blood Cell ) tuahsuak, ruh hrisel le cak tha tak kan neih theinak ding pawl hna a tuan fawn a si.
( iii ) Nazi kar tin in kan thisen luang kual vel hin vawi 12 hrawng kan kaileng hi a pal-tlang theu. Nitin in thisen litres 200 hrawng vel thlifim in tidai bal litres 1-2 zun ah a feh ral theu fawn.
( iv ) Kaileng hin thisen a thlitfim tlunah taksa mamawh thil cithum Erythropoietin ( Red Blood Cell tuahtu ), Renin ( Blood Pressure kilkhawitu ) le Vitamin D ( Taksa ih Calcium kilkhawitu le ruh ti caktu ) a tuah suak theu fawn a si.
Hitivekih pawimawh a si ruangah hlan lai Greek pawl phei cun minung khawruahnak hi kaileng ah a um in an ngai.
Kan kaileng hi kan dam sung daih dingih Pathian tuah a si ruangah kilkhawi that ding a si. Taksa hrisel nak tisiat thei ei le in, rit theih thil, zuk le hmum pawl ah kan sup aw ding a si. Taksa ihsin hnawmhne a hlawn awk fai thei lohlinak dingin tidai thianghlim tam tawk tak kan in theu fawn ding a si.
4. Khua a hung thal so ih mi tam tak cun hritlang kan kai le ta. A na deuh thenkhat phei cu kan khua a sik in kan it tawp mai theu a si.
Hritlang hi ci 200 tlun a um in a thlentu natnak hrik ( Virus ) khal ci dang dang um in an rel. A nat dan le a hung lan suah dan khal a bang aw ciah lo. A tlangpi bik, hritlang satliah kan ti mai hi cu hahthiau, hnapti, hnar-pit, le khuh in a run lang suak bik. Khawsik deuh ringring ih rawn tan aw khal a um tho fawn.
Hritlang hi Virus ruangih um a si ruangah a Si ( Medicine ) bik khal rel theih a si fawn lo. A thlentu virus that ding khawp in minung taksa ah Si thun ngam a si lo ruangah mahte kilkhawi-awk that a pawimawh bik a si.
Tih-hlumawk, tidai ih nem-awk, ih tam, ti in tam pawl a pawimawh. Thei ei tam khal a tha. Hritlang Si ei ruang ih thlah dah awk ci a si lo. A tuan dan ih zir in Antibiotics lam ei tel khal a tul cang a um fawn.
A na satliah deuh ahcun a tir te ah meihawl dip hmawm/ei hi a tha ve khawp mai. Meihawl hi carbon hlawm a si. Hun hmawm hin ka ( mouth ) in virus um kha mal te te in a hip. Dawlh khal a pawi lo ruangah dang le ril hrawngih mi kha a hip le sal ih, tic un kan ek lam ah a hung suak sal mai a si. Nikhat ih vawihnih vawithum hun tic un a sawk ve thei mai ih a dam phah thei fawn a si.
Reference: Kristian Naupang 2012, August, September, October, and November.
