LAI NUNPHUNG LE LAI KUM THAR (Chin Culture and Chin New Year)

Lai Nunphung le Lai Kumthar Puai thu hi Laimi pawlin kan theih ṭulzetmi pakhat a si tiah ka ruat. Hi thuhla ka ngan tikah ka theih ban tawkte ngan ka tum hnik ding. Duhthusam vekin famkim zet in ka ngan thei lo ding, ti cu ka thei aw cia ko. Asinain a cang thei tawkin ka khawlkhawm cia dahmi le ka ngan dahmi cahram tete pawl khawm sal in “Lai Nunphung le Lai Kumthar Puai” tiah thulu bun in ka ngan a si. Cun, himi cahram sungah “Chin” le “Lai” khuimi sawn hman ding timi thu ah kan hman tambikmi tiin ka ruahmi “Lai” hi hmang sawn dingah ka hril deuh a si. Ziangahtile kum reipi kan hman rero mi a siih kanmah le kanmah kan kawh awknak ih kan hman thawt cia mi a si ruangah ka hman deuhnak a si. Cuin tlunah ‘Lai Kumthar puai’ thu lawng si loin ‘Lai Nunphung’ thu hi tam deuh in ka rak ngan. Ziangahtile “puai” timi hi “nunphung” sungih kan neihmi pakhat a si tiah ka ruah ruangah a si. A famkim lonak parah ngaithiam ka lo dil. 

Lai Nunphung le Khristian Nun

Tuihsan kan Khristian nun daan pawl kan zoh tikah vei tampi cu khuahlan nunphung le Khristian nun daan ah kan buaipi phah ṭheu a bang. Zumtu Khristian ka si tiah kan ti aw ko nain kan ruah daan, hmuh daan, theih daan, pom daan le kan nuntu khawsak daan pawl hi kan bang aw thei hrim hrim lo. Khristian kan can hnu kan Laimi sungah lungrualnak a um lo deuhdeuh a bang. Cumi cu kan umnak tlang le mual a dang vekin kan ṭong khal a dang thluh ruangah a si a titu tampi kan um ko ding. Asinain cumi ruangah khal a si thluh lo thei men ding. Ziangahtile ṭong bangaw cing ih lungrual thei lo miphun tampi kan um thotho. Kan ṭhekdarh awk thluhnak cu mah le mah kan khaisang aw kan duh tuk ruangah a si thei ding tiah ruahnak ka nei.

Tulai zumtu mi tampi in hlanlai kan pipu pawlih nuntu khawsak daan (nunphung) pawl cu khawzing an biak lai ih nun daan a si. Curuangah Baibal zirhnak a thluntu Khristian pawlih hman dingmi a si nawn lo, tiah an sim ṭheu. Cumi ruahnak cu Missionary pawlih zirhnak ihsin a rahsuahmi a si thei men. Cumi laifangah mi hrekkhat in hlanlai nunphung pawl hlo thluh lo dingih kilkhawi ringring theinak dingah a phunphun in an zuam ve. Cuticun an tikcu caan, an fimthiamnak, an thazaang le an neihmi sumsaw pawl suahin hna an ṭuan nasa ve. Ziangruangah hiti vekin kan Laimi sungah zum daan, hmuh daan, tuah daan le nun daan tiang bangaw loin kan um thluh a si pei? Khristian kan si zo ruangah hlanlai ih kan pipu pawlih nunphung hmuahhmuah tansan thluh ding teh a si maw? A si lo le Khristian kan si hnu khalah khawzing a biatu kan pipu pawl nun daan (nunphung) le Laimi kan sinak a hlo lonak dingah kilkhawi ciamco teh a ṭul maw? timi thusuhnak tampi a um thei. Cutin asile nunphung timi hi ziang a si? timi thu ah kan Missionary pawlin Lai nunphung ziangtin an hmu ih tulai zumtu pawlih kan hmuh daan pawl teh ziangtin an si, timi pawl hi mallai in kan zoh duak ta hrih ding.

Nunphung cu ziang a si?

Nunphung timi sungah minung pawlih kan umtlan daan, kan pom daan, kan khawruah daan, kan nuntu khawsak daan le kan hnipuan hruh daan tiang a tel thluh. Cumi pawl cu sankhat hnu sankhat kan kilkhawl vivo. Pathian ih sersiammi rannung pawl khalin anmah le nunphung te an nei ve cio. Anmah le nunphung vek te’n a burbur in an tlangleng. Cutin asile minung pawl kanmah le nunphung vekih kan nun lo ahcun rannung pawl hman kan tluk lo kan ti thei men ding. Ziangahtile Pathian in lei le van a sersiam thok ihsin amah te’n nunphung a nei ve ih amai’ sinak le a sersiammi pawlin kan thei thei ruangah a si.

Myanmar Institute of Theology (MIT), Yangon ih Principal hlun, Kawlram ih theologian hminthangbik lakih pakhat a simi Rev. Dr. Simon Pau Khan En in, “Nunphung timi cu Pathian ih laksawng a si lo. Satan hnenih kan ngahmi khal a si cuang lo. Nunphung cu Pathian minung pawl hnenah famkim lozet ih a lang awknak a si sawn (partial revelation of God)”, tiah a rak sim dah. Kan pipu pawlih nuntu khawsak daan kan zoh tikah Pathian duh taktak pawl an si. Tuini kan biakmi a nung Pathian cu an bia ngah hrih fawn lo. Cule an theihbanmi khawzing, khuavang pawl cu hmuh theih an si ve lo ruangah mit ih hmuh theihmi pathian pawl tiah an ruahmi thingpi, lungpi le tlangpi pawl an biak thiam a si. Kumkhua a nung Pathian cu kan pipu pawl hnenah a langaw (laar-aw) ih hmuh theih in um bang ta sehla Laimi pawl in khawsia, khuavang, lungpi le thingpi pawl hi an biak hrimhrim lo ding ka zum.

Nunphung kan ti tikah nunphung sungih a telmi kan Ṭong le Calai khal kilkhawi ṭhat ding a thupi ngaingai. Tubaite  Rev. Run Cung Mang in Nunphung ih Muril “Ṭong” le “Calai”, October 23, 2012 ni Rihli Group mail ah a nganmi cu: “Tulaifang hi kan Chin Calendar zoh ah Faang-er thla a si ih Kan suahseemnak le kan laihri phumnak Lairam (Chinland) ah le kan umnak khua le ramtin ah Chin Kum Thar (Faang-er) [Chin Harvest Festival] Puai hman culci laitak a si. Curuangah a tikcu caan le a nikhua umtu daan in ka thinlung i ṭhangharhzet ve. Kan Ṭong le Calai sunglawi Pathian ih in thluasuahmi pawl hi kan humhual ding ti vial lawng ah tawk ti le lungkim mai loin, kan sunsak (honor) ding; Man kan neihter (value) dingih kan khaisang (improve) ding timi thinlung le kekar cangvaihnak sawn hi thupitter sehla ti’ ka sawmngiar aw duh... Curuangah kan Ṭong le kan Calai humhim le khaisang kan duh taktak a si ahcun, sunsakzet in nitinte innsang, kawhhran le khuatlang pehtlaih awknakah kan ṭong te thawzet le lungkim diriamzet in hmang ringring sehla, Kan fanu/fapa, tunu/tupa tesin fapar ṭhangthar nonawn pawl hnenah San khat hnu san khat ro sunglawi ah roh aw sin vivo cio uhsi la, Pathian ih in pekmi kan Laica (Calai) hi lungrual te'n hmang bangrep vialvo thei sehla; Nitin cat baang loin Laica te rori in Baibal le Ca dangdang siar ringring sehla, Telephone SMS ihsin thokin email le facebook ah Laica felfel hmang fekfo cio sehla, Sunloih le khaisan hi Humhual a thupit hnakin a thupi sawn timi hmu fiang sehla...” tiah a saduhthah a nganmi hi a thupi zetmi a si tiin ka ruatih ka lungkimpi nasa.

Missionary Pawl Hmuh Daan

Kan Lairam ih thuthangṭha in simtu missionary pawlin kan Lai nunphung hi an hmu niam nasa. Khat lam ahcun anmah Mirang pawl ih nunphung le dinhmun lam ih zoh ahcun hmu niam ding tlak khal kan si dah ko ding. Asinain khat lam ahcun cumi san lai ih Laimi pawl dinhmun le sinak hi mifim, mithiam le nunphung sang zet zomi an si ruangah theihthiam sak ding a awm zet na’n an hmu thiam lomi te hi a poi deuh in ka ruat. Kan pipu pawlin Pathian an duhtuk na’n an hmu thei ve lo ruangah an theihban tawk khawsia, khuavang an biak, zu in ih an umnak cu a si. Cumi cu Missionary pakhat in “Lai mi pawl cu zu an in tuk, an borhhlawh tuk, fih an nung tuk ih ramsa vek an si ruangah ṭih an nung tuk e,” tiah a rak ti. A dang Missionary pakhat khalin, “A thim tuk lawmmam! Laimi pawlih thim daan cu thil pakhat parih sidum hnuh tikih dum daan hman in a bang lo ding. Cubangtuk ih thim bembem mi in Lairam cu a khat thluh ruangah Laimi pawl kan ruun dingih thimnak hmuahhmuah kan hlon thluh ding a ṭul” a ti ve. Cuihtlunah a dang Missionary pakhat khalin, “Laitlang hi Khristian ram a si theinak dingih lamzin umsun cu an nunphung hmuahhmuah hlo ter thluh ding hi a si” a ti.

Curuangah Missionary pawlin Laimi pawl an duhdawtzet ruangah ramdang ram hlapi rori in an ra ih Laitlang ah harsatnak a phunphun an tuar kona’n kan Lai nunphung cu an duh tuk lo ti hi a fiang nasa. Cuti si sawn loin Pathian thuthangṭha hi kan Lai nunphung thawn kom in simkhawm ta sehla tuhnak in kan Laimi hi kan ṭhangso deuh ding tiah ruahnak a um. Hiti in kan ti tikah Missionary pawl kan mawhthluk a si lo. Kan Laimi pawlih dinhmun an hmu ih an sinak theithiam in tulai ih feh larzetmi “mah le sinak dinhmun vekih fehpi le zirhnak (Contextual)” hi hmang thiam bangta sehla Lai nunphung ṭha tampi kan nei hrih ding timi ruahnak thawn hmuh daan phunkhat kan tarlang duhmi a si sawn.

Hitin ka ti tikah Missionary pawl ka mawh thluk ciamco duhmi a si lo. Missionary pawlin ramsa vek dinhmun ihsin minung dinhmun ih kan um thiam theinak dingah fimthiamnak le nun daan ṭha tampi in zirh, in ṭanpi a si ti hi el ding a um lo. Leitlun ih ummi miphun dang pawl thawn bangraan theinak dinhmun ih kan thleng thei ve nak dingah an fimthiamnak, an neihmi sumsaw tampi hmangin in tungding a si. Cumi hrangah ka thinlung sungah lungawinak tampi ka nei. Tuini ah kan Laimi pawlin leitlun ih a ṭhangsobik ram kan timi America ram tiangah dinhmun sang le mifim, mithiam le bawi dinhmun tiang kan thleng theinak dingah hram in ṭohsaktu cu Missionary pawl an si ti hi a fiangzet ko. Cumi cu ka el hrimhrim lo. Himi cahram sungih ka langter duhmi sawn cu Missionary pawlin Lai Nunphung zianghman in siar sak lo ih in hnongsak thluhmi zawnte kha a si. Cumi khal cu anmah le dinhmun in a ṭhabik tiih an ruahmi kha a san ih mil-in an rak fehpi cu a si ko ding. Sikhalsehla san timi cu a thleng aw rero ih tuisan hrangah a remcang thei deuh lo tiih ka ruahmi pawl ka tarlangmi a si. Missionary pawl mawhthluk vekin ka langtermi khal a um thei men ding. Asinain ka hmuh daan ka nganmi a siih a palh tiah hmuhnak a um ahcun keimai’ famkim lonak a si sawn.

 Rev. Thang Tin Sum in midang pawlih Laimi an hmuh daan thawn pehpar in Mirang ṭongin Biazai a nganmi cu: “Ziangruangah san na man lo in ti? Mi tampi, nauhak, nunau, sual nei lo pawl that theinak Hydrogen bomb ka tuah thei lo ruangah maw? A si, mi thiam ka si lo. Ziangahtile seconds malte sungah mi tampi ka that thei lo. Ka naam le ka thal thawn mi pakhat cu ka that thei ih nauhak, nunau, mawh nei lo pawl cu ka that dah lo, ka raal pawl lawng ka that. Ziangruangah na ṭhangso lo in ti? Kiang le kap, thingkung hramkung le rannung, harsatnak a phunhun pek thei, siatsuah thei thilri pawl ka tuah thei lo ruangah maw? A si ko. Leilung pi siatsuah thei thilri pawl ka tuah thei lo. Ka tuah theimi pakhat cu fa le pawl an nunnak dingih ṭulzetmi pawl, an hman ding thilri pawl lawng ka tuah thei a si.” (Why did they call me uncivilized and undeveloped?)

Tulai Khristian Pawl ih Hmuh Daan

Laimi le Khristian kan sinak ruangah Pathian kan thangṭhat ding a ṭul ngaingai tiah ka ruat. Harsatnak phunphun tuar lawng si loin nunnak tiang pekih thuthangṭha phurtu Missionary pawl hnenah lungawi thusim ding khal tampi kan nei. Asinain kan sim zo bangin Lai nunphung pawl zianghman thupi ah an ret loih an hlon ter thluhmi cu a poi zet. Khatlam ah nunphung timi cu Pathian minung hnenih a lang (laar) awknak pakhat a si. Pathian ih laksawng phun khat tiin ruah a theih. Cumi laksawng cu a sia le a ṭha ṭhenthiamnak a si. Kan pipu pawl ih nitin an nunnak ah harsatnak, dam lonak le siatsuah theitu pawl a um lonak dingah cuih ṭhenthiamnak in khawzing, khawsia, khuavang pawl lungawiter in raithawi biak hna a thiam ter.

Tuini Laimi pawl Pathian kan theih hnu ah cuih ṭhenthiamnak in Pathian kan lungawi ter maw? Tulai zumtu pawlin kan nunphung cu Satan hnen ihsin a ra mi a si ti’n a hmutu tampi kan um ding. Cuih kan hmuhnak hi kan Missionary pawl ruangah a si deuh bik ding. Sikhalsehla kan ruatṭhat ding a ṭulmi cu Pathian in kan nunphung hmangin hna a ṭuan, timi hi a si. Pathian in milai a sersiam sannak cu amai’ sunlawinak ding hrangah a si. Paul in, “Nan ei ah siseh, nan in ah siseh, ziangthil nan tuahmi kipah Pathian sunlawinak hrangah tuah uh” a ti (1 Kor. 10:31). Curuangah tulai zumtu pawl in kan nunphung hlo lo dingin hna kan ṭuan ih kan kilkhawi rero mi, Lai daan te’n thil kan tuah ṭheumi, kan tuahmi ziangkim hi “Pathian sunlawinak dingah siseh” timi lungput thawn kan tuah ahcun a ṭha mi a si ko lo maw? Paul cun “Pathian hnenah lungawinak pe tahrat in rawl ka ei si khawh, lungawinak pek hnu ih rawl ka eimi ruangah ziangahso mi in in relsiat duh rero?” a ti (1 Kor. 10:30). Paul vekin Laimi pawl khal Pathian hnenah lungawinak kan pek hnu ah Lai daan te’n thil kan tuahmi pawl hi a sual pei maw? Ruah ding tampi a um ko ding. Cumi cu mah le ruah daan cio in kan lak mai pei.

Jesuh in zumtu pawl hi mi phunkip hrangih ‘cite’ le ‘tleunak’ nan si (Mat. 5:13-16) in ti ruangah kan sinak thei awk ding a ṭul. Ziangkim kan tuahnak ah kan alnak le kan tleunak pawl midang in an tep ih an hmuh theinak dingah kan tuah a ṭul. Cutin kan nun theinak dingah Pathian in thleidan thiamnak in pekmi hmang in sia le ṭha kan ṭhen thiam a ṭul. Paul in, “Sia le ṭha thleidannak ka ti tikah nangmah ih thinlung a si lo; midang thinlung ka ti duhnak a si,” (1 Kor. 10:29) tiah kan tuah ṭulmi a simfiang. Zu kan in mi hi Pathian sunlawinak phentu a si ahcun in lo ih um mai ding kan si. Kan pipu pawl in an theih tawkin miphun le ram damnak dingah an theihnak le an thiamnak pawl an hmangih khawsia, khuavang pawl an lungawiter ih raithawinak an pek.

Cuvekin tuih san ih nung kannih Laimi pawl khalin kan theihnak, kan thiamnak pawl hmang thiam ih kan biakmi a nung Pathian lungawi tertu kan si cio ding a thupi. Laimi diktak kan si ahcun Pathian hmin a sunglawi sin theinak dingah ziangkim tuah ih nung ding kan si. Rintlak le dingfelzet ih nung ding kan si. Laimi pawl fimthiamnak lamah kan ṭhangso kan timi hin Pathian lungawi ter lomi a si pang ahcun ṭihnungza a si ding. Kan fimthiamnak lawng rinsan kan tum asile Babel lungdawl thuanthu kha kan cingmang sal hram pei. Babal lungdawl thuanthu kan zoh tikah Pathian bang duhah le an hmin thannak ding hrangah Pathian duh lomi an tuah ruangah an ṭhenṭhek aw thluh a si, ti hi kan hmu thei (Seem. 11:1-9). (“Babel” timi cu ‘Babilon’ tican a siih Hebru ṭong in ‘Balal’ an tiih ‘cokrawi ṭheh’ ti thawn a aw suah a bang aw, tiah Falam Baibal Thianghlim sungah a nganmi a um). Midang thinlung sawn zohnak thawn sia le ṭha kan ṭhenthiam ih kan nung asile zumtu kan sinak ih alnak le tleunak cu mi hmuahhmuah in an tep ih an hmu thei ve ding a si.

Baibal ih zirhmi Kumthar hman daan

Kan Baibal sungah kumthar hman daan thu thawn peh aw in ziangtin a sim timi mallai in zoh ta hnik sehla. Judah mi pawl hnenah Pathian in kumthar hman ding thu thawn peh aw in Moses hmangin a simmi thu kan hmu thei (Puithiam 23:23-25; Mipum. 29:1-6). Judah pawl in himi puai hi “Rosh Ha-Shanah” tiah an ko ih “Tishri” thla ah an tuah ṭheu. Cuih caan cu an kumthar hman caan a si. “Tishri” hi “Ethanim” tiah khal kawh a siih “Thla sarihnak” tiah sullam a nei ih September thlahrek le October thlahrek a ceem. Hi puai hi “Tawtawrawt puai” ti tla in an ko.

Himi puai an hman daan cu: “Thla sarihnak a hmaisa bik ni ah a hleice in colh ni nan ul pei. Tawtawrawt an phawt tikah Pathian bia dingah nan pumkhawm aw pei. Nan hna zianghman nan ṭuan lo pei ih Bawipai’ hnenah thlairawl thawinak nan pek pei” tiah Puithiam Hnaṭuannak 23:23-25 ah a um. Mipum Siarnak 29:1-6 sung ahcun: “Thla sarihnak ni hmaisa bik ni ah pumkhawmnak thianghlim nannei pei ih hna zianghman nan ṭuan lo pei. Cuih ni ah tawtawrawt nan tum pei. Bawipa ih hnenah rimthaw mei-ur thawinak nan pei pei: raitluan cawcangte pakhat, tuucang pakhat le kum khat ti tuucangte pasarih an si pei. Olif siti thawn rawimi sangphut in thlairawl thawinak felzetin nan tuah pei. Cawcang hrangah sangphut reel khat le a tan, tuucang hrangah reel khat, kum khat ti tuucangte pakhat ah reel tan an si pei. Cuih tlunah sualthlah thawinak hrangah mecang pakhat nan pek pei ih cuticun misenpi thianhlimnak hrangah sualthlah thiannak nan tuah pei. Hi thawinak pawl cu thla thar ni hmaisa bikih mei-ur thawinak le thlairawl thawinak, nitin mei-ur thawinak le thlairawl thawinak le inmi thawinak pawl ih hlei ah nan pek pei. Hi rawlhun thawinak pawl cu Bawipa ih hrangah rimthaw an si” tiah Judah pawlih tuah daan ding thu fiangte’n kan hmu thei. Lai Kumthar puai kan hmannak thu pawl kan zoh tikah Judah pawlih kumthar puai an tuahmi thawn bang awknak tampi a um, ti kan hmu thei a si.

Lai Kumsiar daan

Leitlun minung pawlin kum siar daan a phunphun in kan nei cio. Miphun pakhat le pakhat, ram pakhat le pakhat kan bang aw cio lo. Kawl kumsiar, Mirang kumsiar, Grik kumsiar pawl pakhat le pakhat an bang aw lo. Cuvekin kan Laimi pawlih kum siar daan khal miphun dang pawl thawn a dang aw ve. Kan Lai kum siar daan cu a tlangpi thu in fuurcaan ruahti a cem ih rawl thar khawm caan a cem hrawngah a si. Rawl thar khawm caan a cem cun a tlangpi thu in Lai kum siar kan thok ṭheu. Cumi hminsinnak ah lungawinak puai tuah a si. Kumkhat kan liam ih a dang kumthar kan thok tinak ah kan pipu pawl cun puai tuah in an hmuak ṭheu. Kawh daan a phunphun in kan nei ih pakhat le pakhat a bang aw lo. Himi kawh daan kan bang aw lo ruangah hmun hrekkhat ahcun buainak a suak phahphah ṭheu tiah kan theih phahmi khal a um.

A tlunah kan sim zo vekin Lai kumthar puai hi Laimi phun le hnam cio in mah le kawh daan cio kan nei. A hrek in Fang-er (Zahau, Sim, Laizo), Tho (Hakha, Thantlang, Khualsim), Dawng Pui (Zanniat), Tenreh (Tapong), Thertsan (Bualkhaw, Phaizawl), Dawngsawm puai (Ngawn), Kuut (Hualngo), Khuado (Tedim), tvp. tiah a phunphun in kanmah le hman daan cio in kan ko.  

Ziangruangah Lai Kumthar puai an tuah?

Kan pipu pawl san laiah himi Lai Kumthar tikcu caan thleng ding hi mipi zate in an hngakhlapzet. Nikhua um daan khal hi fuur ruah a cem hnu lei khal a khu hrih lo caan a si vekin a nuamzet lai fang a si. Lai Kumthar puai ah mah le miphun, khua le daan cio vekin an tuah cio ko na’n a sullam cu a bang aw thluh. Kan pipu pawl in kumthar kan thleng thlang vekin kan dam thlang dingih thihnak kan tong nawn lo ding tiah ruahsannak tumpi an nei. Himi Lai Kumthar puai an tuah hlanah mah le innsungsang ah thianhlim ternak in siseh, khuasung lamzin pawl le khua pakhat le pakhat karlak ih lamzin pawl khal a zate in thiangfaite’n an sial thluh. Cuticun puai caan ah thiangfai le nuam zetin an hmang tlang ṭheu. Himi Lai Kumthar caan ah pakhat le pakhat duhdawt aw zet in zaangfahnak le zawnruahnak thawn an ṭanpi aw ṭheu. Milian, mifarah thleidannak um loin u le nau, sung le khat vekin hmunkhat ah nuamzetin an hmang tlang. Ziangahtile lo ihsin thlaithar pawl inn ah a thlengsal zo ih rilrawng, tihal khal a um nawn lo. Khopkhamzet ih an um laifang caan a si ruangah a si.

Ziangruangah Lai Kumthar puai an tuah? timi thusuhnak thawn peh aw in Rev. San No Thuan in hitin a ngan. Kan pupa pawl in Chin Kumthar puai an tuah duh sannak thu paruk in a um ih cu pawl cu; (1) Kum caang relnak, (2) Lungawi thusimnak, (3) Thluasuah dilnak, (4) Khuasia pawl an dawinak, (5) Rawl thar tawmawknak le (6) Leen khawm awknak tla an si a ti. Cuihtlun ah “Kan pipu pawl ih faanger tuah daan in ziang kan zir thei?” timi thu ah: “Kan pipu pawl ih Kumthar puai tuah daan in kan zir theimi pawl cu: (1) Khuazing Pathian tel loin puai an tuah lo, (2) Nelawknak le ṭanrualnak ah an hmang le (3) Lai nunphung kilkhawi daan in zirh” tiah simfiangnak a nei.

         

Tusan Biaknak lamih Hman daan ṭhenkhat

Tusan ah Biaknak lamin “Lai Kumthar” timi ṭongfang cekci cu a si lo nain himi puai thawn a bang aw mi puai phunkhat a hmang phahtu kawhhran hrekkhat an um. A hmin ah “Thlaithar khawm puai” tiah an ko. Ziangtin an hmang kan ti asile thlawhrawn lo ih a suakmi thlairawl sung ihsin a ṭhaṭha pawl hi biakinn ah an kengkhawm tlang. Cule Pathian hnenah hmunkhat te’n lungawi thusimnak thawn ap tlangnak tuah in hman tlang a si. Cuticun kawhhran le khua sungih um mi farah, mi harsa deuh pawl le Pathian hnaṭuantu pawl hrangah siannak le duhdawtnak thawn zem tlang in caan hman a rak si. Duhdawtnak, zaangfahnak le siannak thawn ti le rawl hmunkhat ah ei-in tlangnak, pawlkomnak a phunphun, leknak a phunphun thawn Lai Kumthar cu an hmang tlang ṭheu. Lairawn (hmunrawn) hmun hrekkhat ih a ummi Laimi pawl cun thlaithar a cut caan, losuak thlairawl le faang pawl inn ah an tlunpi caan January thla hrawngah a tlaangpi thu in himi “Thlaithar Puai” an hmang ṭheu.

Hiti vekin Laitlang le Lairawn ah Lai Kumthar hman caan a bang aw lo na’n a sullam um daan cu a bang aw thotho. A thupi mi cu kumkhat sung Pathian pekmi thluasuah pawl siar sal in an donmi thluasuah a phunphun kha Biakinn ah keng tlang in lungawi thusimnak, pawlkomnak, thluasuah thar dilnak in hman a rak si.  A thuhla um daan tlangpi cu an bang aw thotho tiah lak theih a si. Curuangah a hmin thu ih kan buai rero hnak cun “Lai Kumthar puai” tiah ko lawlaw sehla, cumi khal a remcang thei cuang lo ahcun “Thlaithar Khawm puai” ti lawlaw sehla a ṭha ding, tiah ruahnak ka nei.

Thunetnak

Pathian in kumhlun in liampi ih kumthar sungah kan lut vekin himi kumthar sungah thinlung thar, ruahnak thar, hlawhtlinnak thar thawn lam in hruai ringring hram seh tiah thlacam phahin Lai Kumthar puai hmang tlang ding kan si. A ṭhangsozetmi santhar sungah kan um ko na’n khuahlan kan pipu pawl ih an hmangmi himi Lai Kumthar puai hi sunglawizet in hmang peh vivo ding hi a thupi zetmi a si tiah ka ruat. Nan ruat cio ve ding ka zum.

Lai Kumthar puai hi Laimi kan sinak lang tertu nunphung ṭhazetmi a si. Kan pipu pawl ih kum caang relnak a si. Cumi cu rawl thar an lomnak le kumthar an hmuahnak puai a si tiah a tawi zawng in kan lak thei. Cutin Lai Kumthar puai an tuah tikah an biakmi khuazing pathian hnen ah a liamcia kumhlun sungih a thluasuah zomi par ah lungawi thu an sim ṭheu. Cule a ra lai dingmi kumthar sung khal ah thluasuah an ngah bet theinak dingah an dil. Cuihtlun ah Lai Kumthar puai an tuahnak thawng in an khua sungih ummi zate’n pakhat le pakhat duhdawtawknak le ṭanrualnak a suah ter sinsin.

Cuvek ṭhiamṭhiam in tuisan ih a ummi Laimi pawlin kan ṭong le calai, kan pipu pawlih in roh ta mi nunphung ṭhazetmi hi ṭha tein kan kilkhawi vivo lo ih kan thihter ahcun a reihlan ah nunphung (culture) nei lomi phun hlo kan si ding. Curuangah kan nunphung ṭha zetmi pawl hlo lo ding ah kan Lai Kumthar puai ahhin kan Lai hla, kan Lai Awnmawi, kan Lai laam le kan Lai nunphung pawl a cang thei tawk ih langh ter vivo ding a thupi ngaingai. Cuti in kan nunphung ṭha te ih kan kilkhawi theinak dingah le pumkhat te ih kan ṭanrual thiam sinsin theinak dingah Lai Kumthar puai hi tuah zuam sin uhsi (San No Thuan). Kan hman daan pawl a bang aw lo, kan kawhmi hmin pawl bang aw lo hman sehla a sullam le a tumthami a muril cu an bang aw thluh ko. Curuangah lungrual zetin hmainorpi sinsin hram uhsi.

Kan Lai Nunphung le kan Lai Kumthar puai Pathian in thluasuah sin hram seh! Amen.

Duhdawtnak thawn,

Rev. CJ Hrang Hmung, DMin.
PhD in Development Administration student

Zohphahmi Ca le Cabu Pawl.

Duh Cung Nung, Lai Nunphung, Kalaymyo: Falam Chin Christian Literature Society, 2001.

Greenway, Roger S., Go and Make Disciples, Secunderabad: OM Books, 1999.

Johnson, Robert G., History of the American Baptist Chin Mission, Vol. I. Pennsylvania, U.S.A: Published by the author, 1988.

Mead, Margaret. “New Lives For Old.” New York: Mentor, 1956. Quoted in Paul G. Hiebert, Incarnational Ministry: Planting Churches in Band, Tribal, Peasant, and Urban Society. Grand Rapids: A Division of Baker Book House Co., 2002.

San No Thuan, Chin Kumthar Puai, http://www.sannothuan.com/search/label/Chin%20Kum%20Thar%20Puai%2FFanger%20Puai, Internet accessed on October 22, 2012.

Seamands, John T., Tell It Well: Communicating The Gospel Across Cultures, Chennai: Mission Educational Books, 2003.

Thang Tin Sum, A Wounded World: A Tribal Perspective on the Modern Society, Yangon: Published by the Author, 2001.

Baibal Thianghlim (Falam) 2011.

KHRISTIAN PAWL IH DANGLAMNAK

Leitlun ah biaknak tam zet lakah hminthang zetzet an um: 1) Buddhism timi a thoktu cu Gautama Siddhartha Buddha a si, 2) Confucianism timi a thoktu cu King Fu Tsu, Confucius tiih theihlar sawn, 3) Hinduism timi a thoktu cu Ancient Sages, 4) Islam timi din thoktu Prophet Mohammed tin biaknak lar zetzet pawl an si. Hmi lo bianak hminthang le lar zet tampi an um lai, asinan himi pawl hi biaknak tum zet pawl an si. Cumi pawl lakah Khristian khal kan telve, cuih Khristian pawl cu atu leitlun biaknak 100 sungah 33.35% kan si (cumi sungah Roman Catholic 16.83%, Protestant 6.08%, Orthodox 4.03%, Anglican 1.26%) kan si. Asile leitlun biaknak tampi lakah ziangruangah Khristian biaknak hi a danglam cuang? Ziangha danglamnak a neih? timi zohnak le thazaang laknak kan nei ding.

I. KAN BIAKMI PATHIAN

Khristian pawl ih kan danglamnak hmaisabik cu kanmah ruangah si lo in, kan biakmi Pathian ruangah a si.

1. A nungmi Pathian (Daan. 5:6; Jer.10:10)

Biaknak dang pawl a nung Pathian ih sersiammi an biak, anmah an kut rori ih an tuahmi an biak. Kaa, kut, ke a nei nan zianghman an tuah thei lo. Kan biakmi Pathian cu a nung Pathian umsun a si. 

2. Sersiamtu (Seem. 1:1; Neh. 9:6; Is. 66:2)

Vaan, vaan boruak, leilun le lehnuai ih ummi hmuahhmuah um lo ih ta um tertu le serisiamtu hi kan Pathian a si, Amah ih kutsuak hlir an si.

3. Thihnak nehtu (1Korin 15:20-21)

Biaknak dang pawl thoktu le hotu pawl cu suah caan an neih vekin thih caan an nei. Asinan Jesuh Khrih lawnglawng hi thihnak nehtu, thosaal Pathian a si.

4. Ziangkimtithei (Job 42:2; Jer.32:17,27)

Kan Pathian lawnglawng hi ziangkimtithei Pathian a si: mithi a thoter, mina a damter, thlisia le tisuar a daiter, tipi a catter, ni le thla a cawlter, cungnungbik ziangkimtithei a si.

II. KAN ZUMMI THU (Matt.24:35; 1Pet.24-25)

Kan biakmi Pathian lawng a silo, kan zummi Thuthangttha hrimhrim hi a danglam hleice.

1. Ruundamnak (1Pet. 1:23)

Kan zummi Pathian thu (Bible) cu mi pakhat nunak ah ruundamnak thlenhtu a si. Cuih Pathian thu a zumtu pohpoh cu ruundam an si.

2. Thiltitheinak (Heb. 4:12)

Cuih Pathian thu kan zummi cu thiltitheinak thawih khat a si: nunnak a thlengh, fimnak mi a pe, lungawinak le hnangamnak mi a pe, mi a cawisang ih thlawsuahnak mi a pe a si.

III. KAN SINAK (Rom 8:15-17)

Pathian nung a betu le a thu a zumtu (mi piangthar) pawl ih kan sinak hi suah mannei le mi thlawsuak ngaingai kan si.

1. Pathian ih faate sinak (Gal.3:26; 1John 3:2)

Ziangkimm neitu cungnungbik Pathian ih faate sinak kan co hi suah mannei le mi vaantthabik kan si. Himi hi kan lungawinak ding bik a si!

3. Rocotu sinak (Rom 8:17; Gal. 3:29)

Leitlun ah sinak neilo, neihmi zianghman nei lo kan si khalle Pathian ih faate, a ro cotu ding kan si. Cucu leitlun kan dam sungah a tttul daandaan in Amah Pathian in covo in pe ding ih Vaan kan thlen tikah ro famkim kan co lai ding.

2. Ruahsannak neitu (John 14:1-3; Thup. 21:3-5)

Kan lei taksa cu thihnak le thlaanmual in a siatsuah lai ding, asinan ziang hmuahhmuah a tharnak hmun, famkimnak hmun, lungawinak hmun, Bawipai hnenah kumkhua kan um ding timi ruahsannak neitu kan si.

Khrsistian kan sinak, zumtu kan sinak, Pathian betu kan sinak, mi piangthar kan sinak, Pathian nung neitu kan sinak hi kan hrangah ziang tthathnemnak a um? Khristian kan si (mi piangthar kan si hi) suah mannei mi vaantthabik kan si. Ziangahtile a nung Pathian betu, Pathian thu zumtu le Pathian faate sinak cotu kan si. A va sunglawi tak em!

*Leitlun ah: farahnak le damlonak, harsatna le tuarnak, unau ttha nei lo, zirnak le thiamnak nei lo, neihmi zianghman nei lo, mangbang le vangsang ih caan na hmai lai ah_Patian nung neitu na sinak hi na lungawinak si hram seh!

* Leitlun mi pawl in kan sinak in thei hai sehla in hmuhsuam ngam lo ding….!

Hminsin: Himi Pathian thu nganmi sungah biaknak dang thuhla khaikhinnak ka tuah ruangah, Zumtu timi ttongfang hmang loin, Khristian timi ttongfang hman a si ih, a hleice in mi piangthar le Pathian neitu taktak simnak ah ka tarlang!!!

(SOLI DEO GLORIA!!!)

(By Joel Lal Cung Mang)

LEILUNG HI PATHIAN IN A SEMSUAH MI ASI (CAMSIAT MI ASI LO)

Kum 1954 ah America ram president Franklin Pierce- timi cun  Red Indian siangpahrang  pakhat Chief Seatle timi  ih ramkauzet cu leiding dingin a dil. Cumi thu thawn pehpar in alehnak thuhla asi. Himi thu ruangah Washington khawpi ahcun Chief Seatle-ih zuk (statute) pi cu an tuah asi. Ram le hnam hi Pathian thu a si ti theiin sakhuapi cang hrang lo ahcun hi Pathian thuthuk le ropi hi theihthiam men ci khal a rak si lo. Hi Red Indian siangpahrangpa thuhi kan vun zoh pei uh.

Van boruak le hi leilung zuar vun tum rori cu kan nih hrang ahcun van ihrah vek rori asi ko. Tlangsang tidai fim riahri, khaam ihsin rungluang thla, per sepso pawl le van boruak thianghlim zet pawl hi kan ta asi ceng lo ahcun lei tinin, ziangtin so  na lei thei ding?  Ka mipawl hrang ahcun hi leilung khawitawk hmun khal  siseh la, hmunthianglim  le zahum an si t’heh, far thinghnah nizungin  a suntlet (sersi) pawl, tiva kam let’hanel pawl hmuahhmuah  khal siseh, tupi hring deldel lak ih mero ti siamsi nawn teih vak rero pawl, thilnung tinkim an zaiaw neihsun hmuahhmuah  ti theihin an suahkhawm, cui an awmawi phunkim pawl khal cu ka mipawl khawsak lairelnak sung ih telmi an si ve. An theih ringringnak thinlung ahcun hmunthianghlim luahtu pawl an si. Thingtum zetzet lak ihsin thingtuai note a hung cerhsuak pawl khal cun Vunsen pawl thinlung ahcun hngilh thei lomi thurosiah an hlan aw sawng vivo asi.

Mingo pawl cu an thih khalah van arsi lak i,  an tuallen tik khalah an suahmirnak/ an suahsemnak ram theihhngilh reprep in an leng; an tlang, an nuam thei, asinain kan nih Vunsen pawl cun kan thihtik khalah, hi kan ram, kan leilung mawinak le iangnei zunzam i khat, kan thainu tlukih kan ruahmi hi ziangtik hmanah kan theihhngilh ve dah lo. Hi leilung hi kan taksa pengkhat asiih, hi leilung taksa pengkhat khal kan si ve. Pangpar rimhmui zetzet pawl le mawinak in azeelkhat mi pawl khal hi kan farnu le an si; zukneng siseh, rang pawl khal sihaiseh, muvanlai pawl tiangin kan unau pawl an si. Lungpi zohman t’ihmi neilo bangtuk in ti t’hept’hep ih an mah le hmun cio ih hngetzet in um pawl le nelrawn tili, pawl hnianghni pawl siseh, t'ilva aphunphun duhnung zetzet tivek pawl khal hi, kan zaten sulkhat kual tluh kan si ho khaw, tiah a ram aduhdawt zia le angainat zia duhthawh zetin avun sim bet. Curuangah Washington khawpiih um Siangpahrang ropi zet pakhat cun kan ram lei aduh zia thu pawl in vun sim tikah, thil ropi/ sunglawituk mi thil in dil asi tiah ati. Ropitnak in a khat mi siangpahrang khal cun kan mah khawsak tawknak ding leiram fangtal  in zuahsak ding tiin caa a run kuat. Anih cu kan hrngah Pa asi dingih, kan nih khal afale kan si ve ding tiah asim bet. Cu ti rori a vun si hmanah kan ram lei dingih in dilnak hi, kan ruat poh asi pei cu!!  Asinain thil olsam cu asi lo ding. Hi ram hi kan hrangah hmunthianghlim, hmun serh asi ngelcel fawn.

Tiva te, ti riahri te i luang pawl le tisuar pipi ti humho ih luang pawl khi a hmin men ih luangmi tidai satliah an si lo, in thlahtu pawl ih thisen an si hi. Kan ram hi nan hnen ih kan zuar asi hmanah, hi tidai hi tidai thianghlim le zahum zetmi asi ih, hi tidai fimzet le thianghlim zetmi lakah hin thlapi nan hmuh tinte’n ka mipawl hrangah hi tidai in theih ringring nak tampi akengtel ih, thil cangzo mi tampi pawl thawn an pehzom aw t’heh  tihi nan theih a t’ul, na fanau thlahsawng vivo hnen khalah nan vun zirh vivo ding khal asi. Tidai luangawn kiarko te khi ka pa aw asi khi, tiah asim bet.Tipi pawl hi kan unau le pawl an si hi, kan tihal dangcar laiih riamzet le kan rilcat pehtu, thinthi teih in rettu kan nunnak pakhat an asi. Tipi ahcun lawng khal kan hlau t’heu ih, cuticun kan fale pawl khal cu kan cawm ve thei  t’heu.  Kan ram hi nan hnenah kan zuar a si ahcun tipi pawl hi kan unau an siih, nan unau pawl an si ve tihi nan theih dingah ka duh fawn, culawng si loin nan fale pawl khal nan zirh vivo ding. Tuhnu ahcun nan unau zovek tlun khalah  ngilneihnak nan langhter mi pohpoh cu, hi tipi tlun khalah nan langhter ve ding tiah a cah bet. Mingo pawl cun kan khawsak dan hi nan theithiam lo ti cu kan thei ve si lawm.

Mingo hrang ahcun leilung hmun dang khal hi, leilung hmunkhat vek thotho asi. Asan cu hi leilung hi ahrang ahcun zanvak fifirmen bangin a duhtawk, akhawp tawk ala men ih, mikhual bangin a tualcainak ah ahmang lawk men t’heu. A hrang ahcun hi leilung hi a unau asi ve lo ih, ahmelma, aral asi sawn. Hmelma tifam cu duhkhawp in a cen hnu ahcun hmundang siatsuah sal dingin zamrang zetin a tlansuak sal t’heu. Mingo cun apa thlan khal fehsan poi a ti hrimhrim lo. Mah sungsuak fa le hnen ihsin hi leilung hi  aruksak duh ih,  poi khal a ti cuang lo. Mah le fapawl thlanhmun le mah le fa pawl canvo rori hman in, theih ringring a hlawh lo. A hrang ih nu, hi leilung pawl, a unaupa, van boruak pawl hi thidang neknek ih aruk ih, lei ih zuar kual rero hi  mingo cun nunphung menah a neih t’heu. A duhtawk a ngah hnu ahcun  hi leilung hi ramcar le ramco phulhnawk men in a tanta t’heu.

Ka va theithiam lo em!! Nan nunphung le kan nunphung hi a dang awtuk lawmmam asi hi. Asinan, cutimen lawng khal arak si lo lala fawn, lehlam ahcun Vunsen pawl aat le theihthiamnak thlaksam ruangah khal arak si ve ko ding.

THEIH DINGMI..

Himi tei pahnih thuanthu  ihsin zirdingmi tampi aum ti’n ka hmu, asinan a zaten cun kan sim cawk lo ding, curuangah keimah bulpak(personal) ih ka hmuhdan le ka hlawlpi dan malte in ka vun sim lang ve pei!! Chief Seatle timi Indian siangpahrangpa nun ihsin cawntlak rori asi tiih ka ruah ve mi pawl cu : Bawipa thil semsuah mi an sunlawi zia le ngaihlut nak cang thiam loin, adiimnak nak cang khal theithiam hleilawn, diim lozet le lainatnak nei loih ka rak nunnak t’heu pawl ka vun ruahkir sal len, kanun ah sirawk mi Bawipa hmaiah ka sualnak tampi in hmuh fiangter asinsin in ka hmu, sual thupha cawinak zin dangdang in siseh, amalsawmnak kan donmi pawl lungawi le humhalh nak caang thiamtu kan si arak pawimawh zia in theihtersal in thazaang tampi in pe. Hi kan umnak leilungpi hi kan khualtlawnnak ram asi timen ih ngaihsak le athilsemsuah mi pawl ngaihsak lo ih um khal, A sersiamtu Bawipa zahlotu kan rak si thotho, curuangah kan miphun, kan khua, kan tlang, kan ram, kan innsang kan kiangkap, ziangkim tlunah Bawipa sersiammi thlawsuah kan don mipawl hi a kilkhawi dan, a humhalh dan thiam thlang u sih. Hi kan umnak leilungpi hi khal hi kan kumkhua umank ding asi lo ti men loin, Bawipa in kan khausaknak dingah le A kumkhua vanramnuam sungih kan colhtheinak dingih kan timlam awknak leiram thotho asi, culen thlarau hlo tampi A hnenih kan hruai thei nak dingih kan timlam awknak ram asi ti kan theih a t’ultuk lawmmam. Anetnat biak ahcun hi kan leilungpi hi siatsuah mi ram asi lo tihi kan theih at’ul. Bawipa in kan zate hrangah athar in mal in sawmsak hram  seh.