Khristian sinak ahram a van i thok
ning le Kristian(zumtupawl) dinhmun, zeitikhindah Khristian sinak hi arak
um tihi a hmaisabik ah kan theihkhawh tawk, ka hmuh chun tawk tein in chim
khawh ka van i zuam lai. ‘Khristian’ ti hi a hramthokbik ahcun  Sual le
Barnaba nih khan  Jesuh Khrih thihhnu i Antiok ah thawngt’habia chimin
Jesuh Khrih Thawngt’habia cu an aupi tawn. Cuti  i thawngt’habia an
chimnak in arakzumtu pawl cu  a zumduh ve lo tupawl nih “Khristian pawl hi”
tiin an van puhnak asi  i, cu an puhnak “Khristian” ti mi  cu Jesuh
Khrih hnungzultu, Jesuh Khrih ami le fa pawl tiin an hmuhsitnak, an zohdeunak
awka lak in avan mirchuak mi  arak si. Mah hihi “Khristian” tiin auh hram
a rak i  thoknak hmaisabik cu arak si. Cu biafang  Khristian ti cu
cauk chungah t’ial in rak um lo hmanhsehlaw ahohmanh nih Khristian kan si tiin
si maw, Khristian group pawl kan si tiin si maw, minah an i put thai cih hlei
fawn lo. Jesuh Khrih le Apostol pawl an thih hnuah vawilei cung ah “Buu” dir
hmaisacem tiin ai chal mi Roman Catholic Church cu, kan theih cio bangin
 vawleicung huap “Buu” “ Church” tin an mah le an mah an rak i cungchuan
nak arak si ve. Roman Catholic Church tiin, min i bunh in, vawleicung hmun
zakip ahcun hmalak hram avan i thok. Hi lio caan ahhin  Greek Orthodox an
timi pawl zong an rak um ve, cupawl zong nihcun hi vawlei  i, Paul
 siseh,  Petera  te pawl an riant’uannak keneh a zultu kan si
tiin an rak i chal ve fawn, cutin hehtiah hmailei panh in hma an rak la ve
fawn.
Vawlei cung Church “Buu” rak um
hmaisabik ning kalhmang cu a tu i kan theih bantuk in Pope neiin Pope cu Peter
sinah bia lachawngtu le Peter dinhmun  ciahciah i a dirmi asi tiah an pom,
an zumh fawn. Cubantuk arak si lio ahkhan , vawlei cung hmun zakip ah an
raint’uannak pawl cu nasa ngai khin an rak karh cang , hmuntin ramtin ti awk
khin an rak luah ve ko cang. Cu lio chan ahcun hmun tinah Pope cu an rak um kho
cang. Sihmanhsehlaw, Kum 440 A.D ah Rome Khawpi ah  Pope in arak um mi St.
Leo-I-nak nih khan, “Vawlei cung  hmun tinah Pope an um ding hi asi lo,
Rome i  a ummi lawng hi Pope a si ding cu asi tiin piatnawn in nawlh a van
chuah riangmang ai. Cuti i, Rome chung lawngah Pope nih vawlei cung uk duhnak a
van chuah ruang ahcun vawlei cung hmuntin i a ummi Pope vialte cu hnawl an van
si dih. Rome khawpi  i a ummi Pope  lawng  cu, Pope ngaingai in
an i tlaihmi cu a van si cang.
Mahcuhe pehtlai in Bible an i
hngahchan nak bik cu hihi asi. Jesuh Khrih nih Peter sinah, “ Hi lungpi cungah
hin ka Biakinn ka sak lai ...” tiin a chim mi kha mi pakhat Peter lawng
 asi  i, a aiawh a hohmanh an um kho lo, a aiawh i a van dir kho mi
um chun cu Pope lawng hi asi, curuangah pakaht lawng a um ding asi, tiin abia hram
cu an i kharkhumh hmak ve. Sihmanhsehlaw, mah ni hin ai timh le a goal timh mi
i lang ve mi cu, Roman Catholic Church kan timi pawl nih hin  Rome
 in vawlei cung uk duhnak a neih ruangah biaknak he pehtlai in
 vawlei cung control khawhnak dingah  hi pawl hi an hmalak nak asi.
Biaknak Pilitics tinak asi cu. Roman Catholic pawl nihcu ‘Khristian’ ti cu an minah an rak hmang thei duh ziar lo ai, a cuti lio
Roman Catholic si lomi pawl nih vawlei ah hma an vanlak ve fawn hoi ai, kum
383AD hrawngah khan Wifeller nihcun Damba tiva ralah Coth timi miphun
sinah khan Jesuh Khrih Thawngt’habia kha a chim tawn i, America le Europe
 in  Missionary pawl nihcun vawlei cung hmuntin ah Thawngt’habia an
ti cu an chim fawn, cu lio caan ahcun KHRISTIAN tihi an ka in avan hman thawk
khin  a van lang, sihmanhsehlaw, langsar ngaiin cu chan caan hrawng ahcun
a van hman cang ti asi.     
Kum 1513 AD-ah khan vawleicung
 Church “Buu” siamt’hat hram,  Reformation an timi kha a van chuak,
culio caan, 1513AD  in  1521 AD tiang khan  St. Leo-x cu Pope
arak si, culio ahcun German mi, Luther nihcun “Buu” tuaht’ha dingin nasa nawn
khin hmalak hram a van i thok , curuangah cun  German ram zong cu nihcuh
nitlak  tiin an i van i phel phawk ai. German nichuahlei poh Luther lamah
an t’ang deuh deuh viar ngawt khi asi. Nitlak lei poh cu Roman Catholic lamah
an t’ang ve thung. Cu Reformation cu vawleicung hmun zakipah  adar ciammam
i, Kum 1522 AD-ahcun Switzerland ramah compen an nei t’han , 1523 AD-ahcun
 John Calvin nihcun nasa nawn cun a van doh ve fawn.  Cauk pawl van
tuah in Protestant cu Geneva-ah din hram a van i thok. France-ah heh tiah ma
loin an dohnak cu pehzul avan si chin lengmang, cuticun 1523-ahcun  Dutch
 holh in  Luther nih biakamthar cu  lehlin in a van um. Khati
 i  an van khauhnawn in a van doh khan German ram reformation kha
biaknak bia le hla in aithawk i, politics nih a cawhchih fawn, France cu
biaknak leiin a van tluan chuak thai. Cuticun ramdangdang zong cu biaknak bia
le hla  le politics he t’henkhawh lo dinhmun ah a van um thai deuh bik cu
asi ko. 
England-ve thung  ahcun
 politics deuh thlu in an kalpi ve fawn, biaknak lei hmanh in Politics ah
an i hnamhnawih deuh tinak asi cu. Cuticun Englan Buu pawl cu Protestant ah an
lut viar ti asi. Kum 1540-ah khan doctrine hram an thok i, 1552-ah an dih,
1553-ah cawng dingin chauh hram an thok. Roman Catholic lak in protest tupawl
arak chuak mi pohpoh cu an dihlak in “Buu” tenau rak ummi pawl he “Khristian”
tiin an van auh hna. Roman Catholic nih khan a tu i Bible kan timi bantuk hi Bu
81 an pawm i, asinain , Reformation lak in a van chuakmi Khristian aitimi
pohpoh nih hin cun  Bu 66 hi lak hran asi.  Cucu “Khristian Bible”
tiin an chiah, cucu Vawleicung Church “Buu” a van rat ning le Khristian timi
hram avan i mirh chuah ning cu asi. 
Kan van chimcang bantukin English
pawl phei  le bang hi cu, Rome lak in Roman Catholic um duh loin
 politics thil a hngial angan in Roman Catholic lak in protestant ah an
chuak i , an mahte in thurin an i tuah/siam  cawpin hmala mi an si ti kan
theih cang bantuk khan an dinhmun cu asi ko.  Hi Khristian kan timi hi
American le English pawl nihhin cun  t’hawng ngaiin vawlei ah hma an la i
an kalpi mi asi. Hiti  i vawleiah hmalak duhnak an neih ruangah hin
 “KHRISTIAN” timi min cu cawisan chinchin a van si. Caan a van i her chin
lengmang tik ahcun Roman Catholic pawl zong nihcun “Kannih hi Khristian bulpi
cu kan si  i, Khristian hramthoktu cu kan si” tiin,  Khristian si cu
an van cuh ve t’han. A hlan i hmuhsit endeunak Awka i an hman tawn mi, min put
ding zong i an rak duh lomi, Bible zongah hmunkhat te i van lang zeuh mi cu a
min putu ah an van i cuh asi cu..!!
Protestant  Khristian
 aiti mipawl nihcun Khristian si lomi pawl cu khamh silo dingah le vanram
zong kai lo dingin an cawnpiak tawn hna, cubantuk an cawnpiak hna chanbik
 cu  Roman Catholic pawl kha nasa tukin a elhna ruangah le nasa tukin
an dohhan ruangah  Roman Catholic cu thiamlo caan terin khamhnak zong co
banlo ding i minih an ruahnak dingah  an nornak  hmanrua an rak si.
Khristian lo hrimhrim cu  vanram kailo dingah an i cawnpiak nak zong cu,
cu thu ruangah cun a rak si. Biaknak  politics thotho asi cu.
 America le England pawl khi an ram ro an i relpiak ning ahcun,
 Democracy aithim ram an si   i, Politics le biaknak he kalkawp thlap
in vawlei a hma chon. Communist ram hrimhrim cu ‘Pathian Do’ tiin an puh thlap
hna . Amah biaknak,  Khristian lo hrimhrim cu cu zungzal thihnak meihlipi
chungah kal viar dingin an van cawnpiak hna nasa chinchin hna. Cucu hi vawleicung
i Khristian biaknak an van hman cho ning tlangpi cu an si hna.  
.jpg)
.jpg)