Hi vawlei cungah hin mithiam scientist tawr le cheng an um ko hna culak i a cheu lebang nih cun Akan sersiamtu PATHIAN um a zumlo mi tampi an um, asinanin scientist tampi hna lakah PATHIAN a um atitu ṭhenkhat pawl cungcang chimkhawh kan van i zuam lai.
NICHOLAS COPEERNICUS (1473-1543): Copernicus hi Polish astronomer asi i, amah hi Pathian ti i fekngai le ralṭhangai in anun pitu asi. Planets pawl nih hin ni an helkual ti hi mathematics hmangin ahmu chuak hmaisa bik tu asi. Heti lio caan hi cun lei le van thil cungcang tuahnakah hin kohhran(biaknak) zong thuk ngaiin an rak i telhtum ve. Hi caan a phanh hlan lebang ah khan cun kan vawlei tu hi ni le thlapa, arfi pawl nih khin an rak hel tawn tiin church(zumtu) nih khoh ngaiin an rak i tlaih zungzal tawn. Asinain hi zumhnak hi a hman lo ti hi, Copernicus nih hin mathematics hmangin a vantuak i a van hmuh chuah mi asi. Thilmak deuh asimi pakhat cu amah hi biaknak lei cu chimlo, minung sinak in mizalen ngai asi ruangah BU lei zawngzong in siseh Catholics le Protestant zongin an rak pompi vethlap.A thil hmuhchuah cungcang hi lecture pe dingin Europe ram chung i University dangdang tiangin khual atlawng. Cun, kum 1533 ah khan Vatican ah Pope Clement VII zong nih khan a pawmpi thlap fawn. Amah hi kum 1497 ah khan Catholic kohhran(Bu) ah, Pathian rianṭuantu dingah ruat asi fawn. Kohhran lam lei zongin hi a thil hmuhchuah hi kan Bible he ai kalhnak a um lo ti zong an rak aupi fawn, tutiangin a tuanbia hi cawnin a um peng rih, a tuanbia hi cu hi vawlei a dongh hlan lo hi cu a cuang zungzal cang lai ti asi. Curuangah ah tuchun ni tiangin akan nih hmun kilkawi te ummi zongnih kan theihkhawh nak a rak si.
FRANCIS BOCON (1561-1627): A nih ve thung hi cu philosopher lar le hmingthang a si ve thung. A philosophy pawl hi ahman maw hman lo (santatnak hmangin a zohfel viar hnu cikcek lawngah phuanchuah ci asi ve thung anih hmuh ve ning cu cutin asi ve. Amah zong hi Pathian a um ti i, hngerbur in ai tlaihtu asi ve fawn, (atheism) lam lei hi cu mi nih thil sining cang atheih fuh lo ruangah asi,, kal kal in heh tiah beilen hmanh hnasehlaw dongh ni anei lai i, cutikahcun a kalkhawhnak cin lenglam ah cun Pathian nung hi a um taktak ti hi an hmuh chuah khawh lai ti i, a ruahning asi. Bacon nih hin rianṭuan le thil ngaihtuah pawl hi ram le miphun hmasawn nak ah le Pathian kauhnak ding caah a hlan ti hi a chim zungzal.. Ani zong hi zeitik hmanah hi vawlei nih a min hi aphilh tilai lo.
JOHANNES KEPLER (1571-1630): Kepler- ve thung hi cu mathematician le astronomer si kop a si i, Laws of Planetary Motion tibantuk lei buaipi tu pawl hi asi i, kan vawlei le kan planet dang pawl nih hin ni hi an hel ti zong hi a chan lio ah khan arak thei diam cang i, cun, Newton a chuah hlanpi khan vawlei nih hin hipnak anei tizong kha a hlan kan tein arak chim diam cang ti asi. Amah hi Lutheran luhruh titian i an rak chimmi pa arak si ve fawn kan universe nih hin Trinity he i pehtlaihnak a nei tihna hi arak chim tawn fawn. An chan lioah khan cun biaknak duhlo zawng i bia a chuah maw, an vorh sual ah cun zeibantuk scientific thiam le fim sihmanhsehlaw (Bu) an cungah dan araktat tawn hna ti asi, zeibantuk id an an i tat cu chim asilo.Sinain, Kepler- hi cu zeitihmanh an ti ve lo ti asi, Culawng si loin Catholic Graz ah protestan professor dang pawl an chuahter viar lio hna anih cu Professor bantuk in a um an siansak bik ti asi. Thilmak deuh hi cu arak si ngai.
GALILEO GALILEI (1564-1642): Galileo ve thung hi chu Roman Catholic pawl he heh ti i ai kalh zungzal mi an si vet hung. Kan solar system cungcang, vawlei le planets nih ni an hel a ti kum 1633 a chuah zong kha asinak tak ah cun proof nak tak tak arak neih lo ruang deuh ah asi ti asi. Cun, kha bia a chuah hlan kha Kepler-nih a rak chuah diam cang asi kha. A telescope hmuchuah minih khan a sinak tak ah cun kan vawlei nih ni a hel ti kha fiangte in arak chimfiang fawn loh. Asinain, van tiṭhan ko usih law, amah hi Pathian hi a um hrimhrim ti i zumhnak nungn nei mi asi ve. Kha lio caan i, Pope kha a hawi hlun asi i, i theituk ko hna hmanhsehlaw Pope nih mipi vantlang sinah vanlei thil cungcang a puanchuah tawnmi kha a kalh hrim ve i, a cungbia zong Pope nih hin a thlingthla zungzal ti asi. Dynamics lei cawnnak hi a uar deuh ti asi. Galileo nih hin ‘Bible le Pathianbia hi a palh kho hmrim lo’ a tiah ralṭha ngaiin arak dirpi ve ti . A thil hmuhchuah mi pawl zong Bible hmanter tu an si tiah a ruah fawn, Cun tuchun nitiang zongin a thu le hla pawl cawnin an um i, hi vawlei scientist lar pawl lakah a min hi a van lang peng ve rih mi asi ve fawn.
RENE DESCARTES (1596-1650): ‘Father of modern philosophy’ ti tiangin an rak kawhmi arak si. French mathematician, scientist le philosopher Rene Descrates hi mi namen an rak si hrim loh. Amah hi zumhnak lei active ngai mi asi i, Roman Catholic a si, ahngkchiat lio te hin an chan lio i, philosophy um pawl hrimhrim hi ai daih bal loh ti asi hleiah biatka kong hi hmuhchuah ai timh cu asi. Pathian hi a um hrimhrim ti fiangte i proof khawh ai timh mi asi i, zei thil atuah poh ah Pathian hi a pakhat nak ah a chiah zungzal tu asi, scientific methodology van hmuchuaktu pakhat asi i, a caan tamcem hi cawnnak le Pathian biaknak ah a hmangtu asi. Vawlei zeitik hmanhah a philhkhawh tilo dingmi scientist ropi lak ah a van hlangkai zungzal mi asi.
BLAISE PASCAL (1623-1662): Pascal zong hi Roman Catholic chungkhar lak in van ṭhanglian mi asi i, amah hi French mi mathematician, physicist, inventor, writer le theologian a si ve thung. Mathematics leiah cun projective geometry ah treatise pawl hna ṭial in probablity theory zong hi amah rak hmuhchuah mi arak si.Mechanical calculator pawl zong hi a rak hmuhchuak i, ‘principles of vacums’ le boruak(pingpalo) neknak cungcang pawl zong hi arak hmuhchuah mi arak si ṭhiamṭhiam. Kum 1654 ah khan i larna nal bantuk phunphai khi a hmuh i, cuticun Pathianbia cawnnak lam lei hi anih nih cun a buaipi ve thung. Vawlei scientist ropi pawl lakah lang pha in athih hlan hi a biachim hnuhnung bik cu , “Pathian nih a kan kaltak bal” tihi asi.
ISAAC NEWTON (1642-1727): Vawlei cung scientist ummi lak ah mi ropibik lak ah alang ban kho ve mi Isaac Newton hi optics, mechanics le mathematics lamlei nana naah hin cun kan theih larmi le mi ropi tak asi zia cu kan theih cio. Athil hmuhchuah hi atheuneu cu asihrim loh, khuaruahhar thil hi cu arak si ve ngai hrim.. A science buaipi lei hrimhrim ah hin mathematics le number lei hi a biapi bikmi laimu cem asi tiah tiin anih cun a ruah.Mi tampi nih an theih lar lem lo mi cu amah hi zumhnak leiah mi serious ngai mi le Pathian ṭihzah ngai mi asi, science lei i, a thil ngaih pawimawh bik mi cu mathematics le number lei zong hi Pathian nih Bible le history pawl minung pawl nih an theihthiam khawhnak hnga a kan pek tiin a ruah, a biblical numerology lei zongah nasa ngaiin hma arak la tu asi. Amah hi orthodox ngai mi cu silohmanhsehlaw thil zeizong theikhawh nak dingah hin Pathian a pawimawh cem tipawl hi asi ve, ‘Lei le van i a thilsiam dawhcem pawl le sunglawi cem pawl nih hin Sersiamtu Pathian ropit zunglawi zia hi an rak phuang chhuak ” tiah arak chim.
ROBERT BOYLE (1791-1867): Royal Society hmuchuaktu pawl lak i, amember hmaisa pawl lak asi mi Robert boyle ve thung hi cu ‘Boyle’s Law for Gases’ an timi a hmuchuaktu siin anih hi chemist a si ve thung . A nih ve thung hi cu Protestant asi i, zumhnak leah mi serious ngaimi pakhat asi hleiah a chawva lei in siseh atheihkhawh chungin Pathian ramhrangah ahlu in a pe tawntu asi hleiah ram dangdang i Thawngṭhabia chim nak dingah aneihchiah chaw le va ui loin ape tawntu zohṭhimhtlak asi fawn.Cutin, Biakamthar cauk hi Irish le Turkish holh in alehnak tangka zong atumtu amah asi fawn. A chan lioah A theist nasa tak i rak dotu pasal ṭha arak si i, hi titian i Pathian rianṭuannak leiah arak ngai pawimawhtu arak asi.
MICHAEL FARADAY (1791-1867): Michael Faraday zong hi a hming thei lo kan um lem lai lo dah tiah ka zumh. Amah hi soser fapa a si i, kum zabi 19 nak i scientist ropi bik pawl lakah amin hi arak lang phan ve mi asi. Electricity le magnetism lei i, arianṭuannak cun, vawilei physics lei dinhmun a danglam tertu mi ropi asi ve, cu nih cun tuchan kan nun tiangin adanlam tertu hi a sip eng ko rih. Anih zong hi Protestant peng pakhat, Biakamhlun lei vawngngai in akal pitu Sandemanians an ti mi lak i pakaht si ve in Pathian ṭih mi le zumhnak lei i mi serious ngai mi pasal ṭha pakhat asi ve fawn.
GREGOR MENDEL (1822-1884): Mendel ve thung hi cu a sinak takah cun puithiam ‘monk’ an timi pakhat hi asi ve. Anih nih hin genetics lei i, mathematics foundation ‘Mendelianism’ an hei tiko le, mah hi hi avan hmuhchuak mi cu asi. Charles Darwin nih ‘Origin of Species’ a van phochuah hlan kum liam diam cangmi kum 1856 ah khan hi cungcangah hin research ṭhalak arak tuah diam cang mi asi. Kum 1868 ah a umnak Monastery ah Abbot hrangah hlan asi i, amah hi science le religion ( sakhuanak) kal hran ter timtu ‘The X-Club’ an timi pawl hmalak nak aṭawmpitu si loin science le religion( sakhuanak) hi an i pehtlai ti a ṭangmi pawl ci hi asi. Anih zong hi zeizong vialte nak in Pathian pakhatnak a chia zungzaltu zohṭhimh tlak pasal ṭha asi.
WILLIAM THOMSON KELVIN (1824-1907): Lord Kelvin ve thung hi cu British khua le ti siin, tulai physics van dincho nak dingah hmai a latu mi hmaisa, Albert Einstein te le Isaac Newton lepawl he lamtual khat i a lengtlang mi ti i, an ruahmi hna mithiam minthang pawl an si hna an nih pawl hi. Europe i University phun phun lak in degree phunphun alatu zong asi fawn.Amah hi Kristian miṭha ngai mi siin a chan lio ah minaran pawl nak hmanh in aletin phun le hnam ṭanhtu asi hlei ah Pathian ṭihzahtu kho ngaitu arak si ve fawn. Encyclopedia Britannica tiangin ‘physics lei i hmaihruaitu, kum zabi 19 nak scientist ropi, kum zabi 20 nak i, scientist pawl hrangah lam sialtu ,’ titian in an chim tawn mi kha arak si.
MAX PLANCK (1858-1947): Quantum theory, atoms le sub-atoms vawlei nih a theihphah nak van hmu chuaktu Max Planck nih hin physics leiah cun sulhnu cu namen loin a nei ve. Cuti lio ah cun amah hi Kristian/zumtu ṭha zohchunh tlak le phun le hnam lei mi mihoiher kau ngaimi pasal ṭha pakhat asi ve. Kum 1937 lio i a lecture ‘Religion and Naturwissenschaft,’ tile bangah khan cun “Pathian hi hmun tinah a um i, A thiltihkhawhnak zeizong vialte hi a luahkhat viar” tiin ralṭha ngaiin rak tlangau pitu asi. Amah hi Pathian a sinak pathum; ‘Zeizong vialte ti kho , Zeizong vialte theitu le Khawika hmun poh zong i um, ti zumhnak fek ngai i ai thlaihtu asi hleiah Atheist pawl dodaltu asi fawn, kum 1920 khan ‘church-warden’ asi i, hi rian hi athihhni tiangin hlawhtling le zohchunh tlak tein aṭuantu asi ve.
ALBERT EINSTEIN (1879-1955): Einstein min van rel lecangka tein mithlam i a van lang hngal colh mi cu chu E=mc2 hi (pungteni) hi asi top hee!!! Nan van thei cio ṭheu lai dah tiah ka zumh. Science hrang i a contribution mi cu chim tam ho loin a tlangpi, atam u nih cun kan theih vio ṭheu lai dah, anih tluk i vawlei nih science leiah amin an theih mi le lar hi, an um lem ti laid ah tiah ka zumh. Biaknak a ṭhnen ning hi chimthiam a har ngai, a cuti lio ah cun Atheist bantuk i, midang nih an rak chimtawn mi hi cu heh tiah ai pheh vet awn ti asi. Encyclopedia Britannica nih a bia le hla a ṭial ningah Einstein- hi thil siam vialte lak in Pathian hi ai phuang tawn mi asi ti i, zumtu asi tiin a rak chim. Asinain anihnih hin cun Pathian nih zeibantuk thinlung puin dah asersiam i, zeitibantuk thengte in dah a siam tihi ka theihduh cemmi asi tiah achim tawn. Amah hi thil hrimhrim siamtu a um ti i, zumtu ‘creationist’ a si i,Biaknak taktak fumfe nei lohmanh sehlaw arak chim tawn mi cu, “Biaknak tel lo science cu a ke a bai i, science telo biaknak zong cu a mit acaw ve fawn” tiah arak chim tawn mi asi.
Mi thenkhat pawl nih thiefiang lem lo hin olthadak in ‘Scientist pawl nih cun Pathian um an zum ve lo...’ tihna in an chim tawn nain, hibantuk pawl scientist ropi taktak hi vawlei i um ching i, amin a cuai tilo dingmi pawl kan van chimmi pawl nih hin Pathian a um tihi an zumhtuk lehlam, zeibantuk in zumh awktlak asi ti lebang cu kan nak hmanh in a rak thei deuhtu an silehlam. An zunh men lawng men si loin an chan lio i, mi narannak in Pathian a um tihi an rak zumh hlei ah an mah deuh tuhi biaknak le ah ṭhangngai in arak kalpitu hi an rak si deuh tihi kan theih a ṭha. Scientist pawl lak zongah tampi cu Pathian a um lo titu le biaknak lei zong ngaihsak lem lo zeimawzet cu an um ko lai ti cu theih ci aasi ko nain hi kan van chimmi pawl nih hin cun Pathian um tihi an zumh i, an mah zong Pathian dunhmun sang taktak ah a cawisan tihi ka hmun ning asi ve. Kan Pathian zeizong vialte ti khotu Amahah zumhnak a ngat pawl hi a cawisan vet awn hna tihi kan theih ṭhan ding zongah kan van duh ngai fawn hoi. A zeihmanh hlan i a ‘Pathian um ka zum lo..cuti..kha ti..,’ rak ti ve ringawt hi cu a um maw um lo ti kan test khawh han asi lemlo ahcun mumal neilo i rak au khuan hi a ṭa lem lo tiah ka ruah. Cuti asi lioah cun Pathian i a duhduh ningin rorel tawn caah, Amah zumtu pawl, hi vawlei ah acawisan viar hna lai ti lei zawng cun ka van chimduhnak cu a si ruam lo, asinain thil pakhat a pawimawh ngaimi kan theih ding mi cu, A mah fekte i ai tlaih i, a zumtu pawl le a nawl angaitu pawl cu an thihhnu ah an thlarau hrangah zungzal nunnak, zungzal Vanram i hmun akan tuahpiak i, cuti lio ah cun, A mah zumduh lo i, a nawl ngai duh lomi hrangah cun Hell a tuahpiak hna i, cu hmun pakhatkhat kal ding cun kan mah duhthlan nak ah ai hngat ti hi kan theih zungzal dingah a ṭha mi asi fawn.....
“Bawipa ṭih hi fim hramthawk nak asi” Sam 111:10/Phungthlukbia 1:7
Note: A remrem in website ta siseh, hmun dangdang ta aremcan ningin ka van leh mi an si.
