Saturday, February 18, 2017

Zumtu Pasal Ṭha-JOHN BUNYAN le Vanram Lam Zawh-(Ropi taktak)

Ahmaisabikah literature lei i thinlung apetu(intresting) pawl nihcun (THE PILGRIM'S PROGRESS) timi cauk hi kan relthlu rihlo hmanhah a min tal hi cu atlangpi nihcun kan theih ṭheu lai dah ti-ah ka zumh. Cun aṭaltupa zong hi John Bunyan asi ti zong atlangpiin kan theih deuh viar ṭeulai dah ka ti. A rel thlu cangmi nihcun zeitluk cauk ṭha le relnuam, ngaihnuam asi ti hi kan theih lawng si loin  aṭialtupa  thinlung le aruahnak, anun i a thil atonmi (experiences) pawl hrimhrim hin thinlung hnuk a ulhter khawh tihi kan theih hmaisa dingah ka van chimduh. 

A ngaihhi anuam tuk hringhren zeibantuk minungte zong nih relkhawh dingin olte in avan ṭial i zumtu nun ning fiangfaite le thling thlipthlap tein avan ṭial. Kha lio caan i avan ṭial ning ding ka van ruah ah khin, a thiam lawng  hmanh kho si loin aruahnak(idea) hrim arak ṭha in miropi, mi danglam  pakhat cu arak si hrimhrim ve ko. Amah tuanbia ṭhenkhat le a cauk Bible tilo ahcun  vawlei cungah cauk zuar tamcem mipawl lak i ai tel ve mi cu (THE PILGRIM'S PROGRESS) timi cauk hi asi, atuanbia adihlakin tlamtlingte cun ka van ṭial khawh lai lo caah atlangpi in anun lamtlun lei siseh, acauk a chuah ( release) ning pawl siseh, atawinak in ka theih khawh tawkin  chim khawh  ka van i zuam ve lai...... . 

John Bunyan hi 28th November, 1628 kum ah khan Elstow, Bedfordshire, England ah Thomas le Margaret Buyan lakin hi vawlei caan hmang dingin arak chuak ve. Kum 1644-1647 ah khan Palimentary Army ah a rak lut ve; asinain  raldo arak dih hnu ahcun raldoh hlan i arak ṭuanmi tichiahnak ṭengki chia, bungbel chia le thingkuang chia tipawl siamnak hmunah cun akir ṭhan. Raldo lio hrawngah khan nungak tlangval lei duhthusam in a rak i hmang deuh le simen lai, amah le mah nunnakah i thiamlonak  thinlung arak nei tawn. Amah chimnak ahcun aw ṭihnung ngaingai mipawl hi atheih tawn i cu aw cu  ZISUH KHRIH cu na zuar lai maw? tiah  an van ka hal tawn tiin achim.

Voikhat cu zarhteniah hin an khua pawng phulah lentecelhnak phunkhat "Tip-cat" an ti mi ai celh lio ah aw nih " Nasualnak i chir in vanramah na kal lai maw, sualnak nei buin helram ah na kal lai dah?" tikhin ai theih, cubantuk i an Sabbath ni i lente ai celh ruangah cunglei in chimhhrinnak ah ai ruah. Kum 1650 ah khan nupi rethei ngaimi hi aneih i, anupui nih hin apa te nih ro akentermi hnihchun cu  cauk pahnih te asi Arthur Dent nih aṭial mi "Plan man's Pathway” timi le Lewis Bayly ṭialmi "Practice of Piety" timi cauk pahnih cu ai ken ve, asinain, anupi min fiangfai in theih asi loh.

Mah hi cauk pahnih arelnakin anun tlawmpal tetein thlen hram avan i  thok. 1650 Kum-ah khan fanu muidawh le duhnung ngai mite cu avan neih ṭhan, asinain achuahkatein mitcawsa in achuak i ahngakchiat lio teahcun duhnungtuk ko hmanhsehlaw avan upa deuhdeuh hnu hnu tibelbul khin um hram avan i thok. St. John Church timi ah Pastor John Gifford i cawnpiaknak cu angai ve tawn. Kum 1654  ahcun fanu pahnihnak Elizabeth timi cu avan neih ṭhan, cun 1655 kum ah Pastor John Gifford cu athih ruangah a aiawh in John Buyan nih thawngṭha cu achimh ve tawn hna. 1656 kum ah a cauk hmaisa bik "Some Gospel Truths" timi cauk cu achuah i, cukum lila ahcun fapa Thomas timi an van neih ṭhan.1657 kum ah khan "Decon" khrihfa Upa ah nemhngeh arak si i, hikum thotho ah hin an fapa pahnih nak John cu an van neih ṭhan; cucun a cauk pahnih nak "Vindication" timi zong cu avan chuah ṭhan.

Thawngṭha chim leiah amin cu nikhat hnu nikhat in athangchin lengmang i cuticun mithangchiat le rawi hram cu ton hram avan i thok.  Doihthiam le mifir dinhmun ah acaan le bang ahcun an chuah thulh, kum 1658 ah khan anupi nih athih tak i, hi lio ah hin amah hi kum 30 mi hrawng asi ve cang, siannak um lo i Eaton Socon biachim i puh asi ruangah an thlaih sihmanhsehlaw thawngtlaknak tiang i buainak asi lo caah thawngṭha chim cu ma duh hlei loin hmailei panh in a pehzulh ṭhiam ṭhiam. Kum 1659 ah khan Elizabeth he an i um ṭhan, amah he fa pahnih Sarah(1667) le Joshep(1672) an neih ṭhan hna, cuticun afa hmaisa pa 4 le pawl he fa paruk a van neih cang hna.

John Buyan buainak cem cu England i Charles II Bawi luchin an chinhterni thok khan ahram ai thokbak asi. Charles II kha Anglican Bu mi asi i, Bawi ṭhutdan i avan ṭhut hramthok bak khan an i tonkhawm tawnnak hmun  innka vialte kha akhar colh hna i, mivialte cu Anglican biakinn lawngah i khawmhawk asi tiah aana(Order) khohkhan ngaiin avan chuah rup ai, culawng si loin  Anglican zumhnak he pehtlaihnak nei lomi paoh paoh cu chim lo dingin akhap viar hna. Cuticun kum 1660 November ni 12 ah khan Lower Samsell, Westoning, Bedforshire, Bedford in meng 10 hrawng ah athlitein thawngṭha achimh lioah an va tlaih. 

Magistrate Sir. Francis Wingate hmaiah an dirter i, anih nihcun Bedford Country Goal, Silver Street, Bedfordah arak tlakter, pulpak inn-ah thawngṭhabia chim  dingin i tonkhawmnak tuah tilo dingin an ti hna, achan cu hipawl an i tonkhawmnak ruangah an Bawipa cu zeitimaw talin an rawi sual lai ti an phan ruangah asi, sihmanhsehlaw, Buyan nihcun abia hi zulh ai tim hlei loh. John Buyan nihcun " Tuni i nan ka chuahter ahcun thaizingah thawngṭha chim kai thok colh lai," ati ruangah thlathum chung tang rih dingin kum 1661 January ah khan biakhiah nak an nei.

A nupi Elizabeth nihcun a pasal cung i lai an relmi ah atharin lai an rel kahwhnak hnga heh tiin achuk le cho-ah aizi len ve ko, sihmanhsehlaw amah John Buyan bik nih an chuah ṭhan ava si hmanh zongah thawngṭhabia chim ṭhiam ṭhiam ai timh ruangah an nawl nih le ahranpa tein i khawmhnak tuah le an duh ṭung loh, an khap fawn ṭung, curuangah an chuah ngam ve hoi fawn lo. Mah hi lio atlakṭum ahhin hi vawlei cung i cauk larcem pawl lak i atling pha mi "ZUMTU VANRAM LAM ZAWH" timi cauk arak ṭialnak cu asi. Historian cheukhat pawl nihcun mah hi ṭum si loin avoihnihnak tu-ah asi deuh titu zong cu aum ve, kum 1675 i atlak ṭhan lio caan i a ṭialmi asi tiin an chim ve fawn.

Kum 1666 ah khan tlawmpal te cu chuahnak nawl an pek ve , asinain thawngṭhabia a aupi ruang thotho ahcun an tlaih ṭhan ṭhiamṭhiam, Bedford thawnginnah an thlak ṭhan, cuticun kum 6 chung thawnginn ah un a tla ṭhan, hika thawnginn a um karah hin anupi le fanau i cawmnak caah bia zei maw tete cu aṭial ve tawn, ticun atlakpi pawl sinah thawngṭhabia cu a chimh tawn hna atlak chungah hin  cauk pahnih John Foxe- i a ṭial mi "Book Of Martyrs' ti mi le Bible hi ai ken peng ve, thirchia in atuah mi violin( thanglawi) le chair(ṭhutdan keli nei) chiami in asiammi thanglawi le, cafung le cauk cu te cu aneih chun thil sunglawicem cu an si.  

John Buyan hi kum 1672 ah khan Charles II in "Declaration of Religious Indulgence" tining, an phung ruangah thawng atlami le tleihkhih atong mipawl ngaihthiamnak nawl achuah lio ah khan chuahter ve arak si, hi achuah tla chung thotho ahhin John Buyan nih St. John's Church ah Pastor si dingin nemhngeh arak si i an nawlbiathar chuah mi ah thawngṭha chimnak nawl Licence nei hmasacem zong arak si fawn. Biachim arak thiam hleiah athawngṭha chim zong a nung i minun zong arakkhawih ngai fawn, cuticun nikhat hnu nikhatin amin cu avan lar chin lengmang i, hmunkip kakip in thawngṭha chim ding cun catlo bang loin sawmank avan don tluahmah tik ahcun aphak hrim aiphazo ti lo. Mitam u nih an theihlar biknak cu "Bishop Buyan" tiin an theih cem.

Kum 1675 March thla ah khan Charles II nihcun anawlbia tuahthar mi "Declaration of Religious Indulgence" timi cu zumh lo pi-ah arawkviar ṭhan i, Buyan zong cu tleihkhih avan tong ṭhan, kum tampi arak tlak cangnak thawnginn ahcun anvan thlak ṭhan, Quakers an timi pawl hna kha Charles II nihcun an thawnginn i atlami lakah ngaihthiam awk i an duhduh mi paoh kha an van chim hna, an nih nihcun an Khrihfa member min an pekmi hna lakah John Buyan min cu  van ṭhatah arak i tel ve, cutikah John Buyan zong cu chuah zalen arak si ve ṭhan, cu hnu ahcun tleihkhih le thawngtlak timi hi atong ti loh. Bawi asi mi Charles II cu James II nih avan thlak hnu ah khan James II nihcun kum 1687 ah khan Bedfford area (bial) i arak uknak vialte zoh pitu si dingah nemhngeh a timh asinain, John Butyan nihcun duh leh lam loin arak el diam, sihmanhsehlaw, kum 1688 ah khan " LORD MAYOR OF LONDON" Chaplain hrangah an rak nemhngeh ṭhiam ṭhiam.

Kum 1688 chung lila ah John Buyan hi London leiah Reading le Beskshire tepawl kaltlangin fapa airemkholimi pawl karlakah remnak va tuah dingah ava kal. Cuka ahcun khawsik, tlangrai nih arak thlak caah a hawipa pakhat John Strudwick, Snow Hill, Holborn, London i ummi nihcun a inn leiah arak zohkhenh, sihmanhsehlaw a zawtnak cu zuallam a van panh deuhdeuh, cuticun; August ni 31, 1688 ah khan Bawipa hrang i zumhtlak, miralṭha, ṭhahnemngai mi le mi lungṭhawng John Buyan nihcun A rian aṭuanpiak zungzal tawnmi a Bawipa sinah lungretheih, harsatnak, mithli ṭahaihram umtilonak vansuikhuapi ahcun adawttukmi anupi fanau le a zoh khenh cuahmah mi hna le a church members pawl sihnaseh  ahawikom ṭha vialte hna cu a van kaltak ve cang hna. A ruak hi London i ummi Burnhill Fiels thlanmualah ah cun  sunglawi ngaiin an vui. 

Kum 1862 ah khan athlanah amah hmanthlak philhlonakah tiin azukṭuhpi-(statue) cu an tuah. Mah hi hnu kum 1874, June ni 10 ah khan Bedfford-ah ahmanthlak thotho (Statue) cu asiamthiam ngaimi Sir. Joseph Edgar Boehm nihcun DAR in asiammi cu "Dean of Weatninster"  nupi Lady Augasta Stanley nih cun hawnnak avan neih ṭhan, cucun a Statue dang zong cu Kingsway London zongah an rak siamṭhan fawn. John Buyan hi fa le 6 a neih hna i afale 5 nihcun nupi pasal nei in tu le fa pawl zong tampi an van ngeih ve cang. Elstow i "Moot Hall Museum" nihcun kum zabi (19)nak tiangah khan cun a ciithlah pawl, an ciruang pawl vialte cu record thlipthlap an si, asinain khuacaan avan sauh ruangmang hnu ahcun John Buyan ciithlah pawl hi theihkhawh asi tiloh ti si.

A cauk ṭialmi lak i alarcem mi cu "Zumtu Vanram Lamzawh" timi cauk hi asi, amirang holh cun "The Pilgrim's Progress" ti asi. A Bupum mintaktak cu “The Pilgim's Progress form This World to That Which Is to Come" ti asi, avan sau ngai. hi cauk aṭialmi hi thawnginn athlak hmaisat lio i aṭialmi asi i, ahrangah can hnuhnung kum 1684 cho hrawngah khan aṭialtlu mi asi  tiah zumh  asi. A (edition) hmaisabik mi hi bu-(2)ah ṭhen asi i aṭhenkhatnak cu kum 1678 ah khan Lodon-ah chuah (release) arak si. A ṭhen(2)nak cu kum 1684 ah khan chuah ṭhan arak si ve, a bu(2) komh in kum 1728 ah khan chuah ṭhan arak si, a bu ṭhen(3)nak hi kum 1693 hrawngah khan chuah ṭhan arak si fawn. 

Cuhnu ahcun kum zeimawzet avan ruah hnuah kum 1852 ah a cauk pawl avanchuah ṭhan. "The Pilgrim's Progess" timi  cauk hi tuchunni tiangah Bible tilo ahcun Zumtu(Christian) cauk lak ahcun aṭhacem titiangin vawlei cungpumpi nih tuchun tuni tiangah apommi asi peng rih. Holh phunza (100) reng lo nih lehmi cauk asi fawn. China(TILUK) Communist cozah zong nih khin khawtlang nunphung (culture) theihnak phunkhat si ve dingah chuah ve dingin copy 200,000 an tuah, cucu ni-(3) chungin pakhat hmanh tang loin ekviarin  an cawk thlu colh!
  • Kan Bawipa nih lungsautein Amah azum i aitlaihchan zungzaltupawl cu adonghnakah hlawhtlinnak apek hna pinah ahlorh tawn hna.
  • Phaktawktein ka van leh mi asi, tlamtlin lonak tampi a um ko lai aruahziatu nan ka thiampiaknak lai kan nawl duh fawn hna.